هیچ چیزی جز تغییر پایدار و ماندگار نیست. تنها تغییر است که همیشگی و دائمی است. سوال مهم این است که آیا با شرایط بدون ثبات نسبی و متغیر می توان از رویکردهای کلاسیک برنامه‌ریزی راهبردی در همه شرایط استفاده کرد؟ رویکرد کلاسیک که استراتژی را به عنوان یک برنامه در نظر می گیرد برای محیط هایی مناسب است که از ثبات نسبی و یا تغییرات قابل پیش بینی برخوردار باشند. پیش فرض برنامه ریزی استراتژیک کلاسیک تغییر قابل پیش بینی و گاهی اوقات عدم تغییر در شاخص های مورد بررسی است. یکی از مشخصات کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه، تغییرات شدید محیطی و عدم ثبات است. در این نوع کشورها متغیرهای محیط کلان و به طور ویژه دو محیط اقتصادی و سیاسی قانونی به شدت غیر قابل پیش بینی هستند. در این محیط پرآشوب چه باید کرد؟ پاسخ این سوال در ذهن سناریونویسی نهفته است.
شوارتز سناریو را ابزاری برای چارچوب دهی ادراکات فرد در مورد حالات محتمل محیط های آینده می داند که تصمیم های وی احتمالاً در آن محیط ها باید اتخاذ شود. از نظر هرمان کان به عنوان پدر برنامه ریزی سناریو، این واژه عبارت است از: "زنجیره فرضی رخدادهایی که با هدف تمرکز بر فرایند های علی و نقاط تصمیم گیری ساخته می‌شوند". مایکل پورتر به عنوان اندیشمند بزرگ مدیریت استراتژیک سناریو را اینگونه تعریف می کند: "دیدگاه داخلی هم آهنگ در مورد اینکه آینده چگونه خواهد بود". هدف از سناریو نویسی مقابله و مدیریت تغییرات غیر منتظره محیط بیرونی و جلوگیری از غافلگیری سازمان است.
این ابزار برای تجزیه‌وتحلیل بلندمدت، به‌طورمعمول پنج تا ده ساله مناسب است. تجزیه‌وتحلیل سناریو که یک فرآیند سیستماتیک برای پیش بینی آینده جهان است، در ابتدا در شرکت نفتی شل در دهه 1960 توسعه یافت. مشارکت‌کنندگان در این امر نیروهای سیاسی، اقتصادی، فناوری، اجتماعی، نظارتی و محیط‌زیست را موردبررسی قرار می‌دهند و تعدادی متغیر (معمولاً چهار متغیر) که بیشترین تأثیر را بر شرکت خواهند داشت، انتخاب می‌کنند. برخی از شرکت‌ها به شکل رسمی در هیئت مشاور خود از متخصصینی استفاده می‌کنند تا در مورد روندهای مهم خارج از شرکت که باید در سناریوها در نظر گرفته شود، آنها را مطلع کنند. برای هر یک از پیشران‌های منتخب، مشارکت‌کنندگان حداکثر و حداقل مقادیر پیش‌بینی‌شده پنج تا ده سال آینده را تخمین می‌زنند. ترکیب مقادیر مختلف برای هر چهار پیشران منجر به 16 سناریو می‌شود. تقریبا نیمی از آنها غیرمحتمل هستند و کنار گذاشته می‌شوند. سپس شرکت‌کنندگان نحوه عملکرد استراتژی شرکت خود در سناریوهای باقیمانده را ارزیابی می‌کنند. اگر مدیران ببینند که استراتژی آنها مبتنی بر یک دیدگاه کاملاً خوش‌بینانه است، می‌توانند آن را تغییر دهند تا با سناریوهای بدبینانه مطابقت داشته باشد یا برنامه‌هایی را تهیه کنند تا در صورت افزایش احتمال وقوع حوادث علیه استراتژی فعلی، آن را تغییر دهند.
تفاوت سناریو و با برنامه ریزی کلاسیک
برنامه ریزی سنتی و کلاسیک بر مبنای روش پیش‌بینی قرار دارد. در روش پیش‌بینی این پیش فرض وجود دارد که آینده تداوم روند فعلی است. اما مثال های نقض این پیش فرض در دنیای پر تلاطم بسیار زیاد است و عدم پیوستگی های محیط موجب کم اعتبار و بی اعتبار شدن پیش بینی ها می شود.
ویژگی های پیش بینی به طور خلاصه عبارتند از:
محوریت تداوم روند گذشته به آینده
- توجه به متغیرهای گذشته
- رویکرد علمی
- عینیت گرایی و تکرارپذیری
علاوه بر پیش‌بینی مفهوم دیگری به نام پیشگویی وجود دارد. پیشگویی بر خلاف پیش بینی دارای ویژگی‌هایی مانند قضاوت و حتی مدیر، دخالت بسیار زیاد تمایل و گرایش های شخصی، ذهنیت گرایی و غیره است و به دلیل این ویژگی های قابل انتقال چندان استفاده‌ای ندارد. سناریو اصولا چند پیش فرض اساسی پیش‌بینی را به چالش می کشد که مهمترین آنها تبعیت آینده از روند گذشته( آینده تداوم گذشته) است. پیشفرض دیگر که در سناریو به چالش کشیده می‌شود وحدت واقعیت و وحدت آینده است.
سناریو بر خلاف پیش بینی عدم اطمینان محیطی را به عنوان یک واقعیت می پذیرد و آن را به عنوان بخشی از فرایند استدلال به کار می گیرد. رویکرد پیش بینی عدم اطمینان محیطی را نادیده گرفته و فقط یک مسیر و یک آینده را به مدیر ارائه می کند، در حالی که سناریو تصمیم گیرندگان را به صورت عمدی با عدم اطمینان های محیطی از طریق ارائه چشم اندازهای مختلف به آینده روبرو می سازد.
بیشتر بخوانید: چارچوب نوین مدیریت ریسک
آزمایش حساسیت ریسک دنباله
تست استرس در مدیریت ریسک اغلب شامل مدل‌های شبیه‌سازی بسیار پیچیده و کامپیوتری می‌شود که از سناریوهای فرضی به عنوان چارچوب آزمایشی خود استفاده می‌کنند ، به عبارتی تجزیه و تحلیل نحوه واکنش سازمان به موقعیت‌های خاص. تست استرس یا حساسیت نوعی آزمایش کنترل شده دقیق است که برای تعیین ثبات سیستم معین، زیرساخت‌های حیاتی یا موجود مورد استفاده قرار می‌گیرد.
اگرچه زمان دقیق همه تغییرات عمده قابل پیش‌بینی نیست؛ اما آزمایش حساسیت به شرکت‌ها کمک می‌کند تا تغییرات عمده در یک یا دو متغیر خاص که تأثیر آنها زیاد و فوری ست را ارزیابی کنند. بنگاه‌های خدمات مالی از آزمون‌های استرس برای ارزیابی اینکه مثلاً رویدادی مانند سه برابر شدن قیمت نفت، نوسان زیاد در نرخ ارز یا نرخ بهره و یا عدم حضور یک موسسه بزرگ یا کشور قدرتمند چگونه بر موقعیت‌های تجاری و سرمایه‌گذاری‌ها تأثیر می‌گذارد، استفاده می‌کنند. با این‌حال، فواید ناشی از آزمایش استرس به‌شدت بستگی به فرضیاتی دارد که ممکن است خود آنها در معرض سوگیری باشند (در مورد اینکه چقدر متغیر موردنظر تغییر خواهد کرد). به‌عنوان‌مثال در آزمایش ریسک دنباله، بسیاری از بانک‌ها در سال‌های 2007-2008 بدترین سناریویی که در نظر گرفته بودند بدین شرح بود که قیمت مسکن در ایالات‌متحده برای چندین دوره ثابت بماند. شرکت‌های کمی این موضوع را در نظر گرفتند که اگر قیمت شروع به کاهش کند، چه اتفاقی خواهد افتاد؟ یک مثال عالی از گرایش به خطای لنگراندازی در داده‌های اخیر و در دسترس. اکثر شرکت‌ها قیمت‌های اخیر مسکن در ایالات‌متحده که چندین دهه بدون کاهش عمومی بودند را مبنا قراردادند تا ارزیابی‌های بازارشان بیش‌ازحد خوش‌بینانه باشد.
مکاتب و روش های سناریو نویسی
برای نوشتن سناریو دو مکتب و چند روش وجود دارد. مکتب اول منطق شهودی است. در این منطق سناریو ساز آن بر مبنای اقتضائات و شرایط وضعیتی و همچنین هدف مورد نظر چارچوب و روش خاصی برای سناریو نویسی تدوین می کنند. در واقع این روش بر راه حل های نوآورانه و ابتکاری مبتنی است. با توجه به اینکه شرکت شل به صورت منسجم و گسترده برای اولین بار از این مکتب سناریو نویسی استفاده کرد، گاهی اوقات آن را مکتب شل نیز می نامند. مکتب منطق شهودی برای استفاده از کلیه اطلاعات در دسترس در مورد آینده متغیر ها مناسب است. با توجه به این که مکتب منطق شهودی به شدت به نظر خبرگان درگیر موضوع و روشهای ابتکاری و خلاقانه وابسته است معتبرسازی نتایج روش های مختلف در مقایسه با روشهای مکتب دوم دشوارتر است. برخی از این روش ها عبارتند از:
- تحلیل ریختار شناسی
- نقشه برداری از آینده
- ردیاب تحلیل تجسم تصمیم و اقدام
- روش تفکر سناریوی شرکت آدون
مکتب دوم، مکتب روندهای تعدیل شده احتمالی است. این روش از نظر اصول علمی چارچوب مند تر از مکتب منطق شهودی است، اما نظر خبرگان را نفی نکرده و از آن استفاده می کند. مبنای این روش ترکیبی از روند گیری و برون یابی اقتصادسنجی و فنون احتمالات است.
بیشتر بخوانید: آسیب‌پذیری و تاب‌آوری اقتصادی کسب و کارها